του Στέφανου Μίλεση*…
Το 1851 ο τότε Δήμαρχος Πειραιώς Ομηρίδης Σκυλίτσης, φυτεύοντας μεγάλα δένδρα στη θέση «Πάνθεον», ανακαλύπτει εκεί κατά σύμπτωση πολλές δεξαμενές και αρχαία υδραγωγεία.
Μένει έκθαμβος από την τυχαία ανακάλυψή του καθώς πρόκειται για κατασκευές υψίστης τελειότητας. Ενθουσιασμένος φτάνει στο σημείο να περιγράψει το μήκος τους, το οποίο μετράει με διάρκεια περπατήματος σε ώρες, λέγοντας δηλαδή ότι το μήκος τους φτάνει τις δύο ώρες περπάτημα! Επίσης σημειώνει ότι τα υπόγεια αυτά υδραγωγεία, συγκοινωνούν με πολλές άλλες υπόγειες δεξαμενές.
Oι Κήποι της Τερψιθέας
Η ανακάλυψη του Δημάρχου στη δενδροφυτεμένη έκταση «Πάνθεον» δίνει προς στιγμή χαρά στους κατοίκους του Πειραιά, γιατί πίστεψαν ότι θα μπορούσε να λυθεί το πρόβλημα της ύδρευσης της πόλεως που μέχρι τότε προμηθεύονταν νερό από δημόσιες κρήνες και πηγάδια.
Όμως η προσπάθεια του Ομηρίδη να καθαρίσει τις δεξαμενές αυτές προσέκρουσε στο οικονομικό, καθώς σύμφωνα με τη γνωμοδότηση των μηχανικών, απαιτούνταν 60.000 δραχμές την εποχή εκείνη. Ο Δήμος μη δυνάμενος να αντέξει τέτοια δαπάνη, έπαυσε τις εργασίες αλλά διατήρησε τον χώρο ανέπαφο από δόμηση, καθώς ο Ομηρίδης πίστευε ότι η Κυβέρνηση θα αναλάβει την κάλυψη του κόστους αυτού. Έτσι η λανθασμένη εκτίμηση του Ομηρίδη Σκυλίτση ότι το Κράτος θα παρέμβει για να καθαρίσει με δικές του δαπάνες τις δεξαμενές του «Πάνθεον», αλλά και η ανεπάρκεια του δημοσίου να καλύψει τις ανάγκες των Πειραιωτών σε νερό, έσωσαν πραγματικά την δενδροφυτεμένη έκταση από τη δόμηση, μέρος της οποίας διασώζεται έως και σήμερα και είναι γνωστή ως Κήποι της Τερψιθέας ή απλά ως Τερψιθέα.
Κορυφαίος τόπος περιπάτου για τους Πειραιώτες
Το Πάνθεον αποτελούσε κορυφαίο τόπο περιπάτου για τους Πειραιώτες της εποχής, αφού σύμφωνα με την περιγραφή του 1852 του Ίλαρχου Αγγελόπουλου (Φρούραρχου Πειραιώς), βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της πόλης, στο μέσο ενός ισθμού γης που διαχωρίζει τη Ζέα με το Πειραϊκό λιμάνι.
Καλείται δε το σημείο εκείνο «Πάνθεον» καθώς η θέα που απολαμβάνει ο επισκέπτης από το σημείο εκείνο είναι ελεύθερη προς όλες τις κατευθύνσεις. Ο περιπατητής όπου κι αν στρέψει την όρασή του, είτε προς τη πλευρά του εμπορικού λιμανιού, είτε προς τη πλευρά του λιμένος της Ζέας έχει ανεμπόδιστη θέα που φτάνει μέχρι την Ακροκόρινθο, την Ύδρα και τα όρη της Αττικής. Παράλληλα ο περίπατός του γίνεται κάτω από μικρά δενδροστοιχία, δένδρα που αναπτύχθηκαν δηλαδή μετά από ανθρώπινη παρέμβαση. Κατά την διάρκεια του θέρους έχει πάντα δροσερό αέρα λόγω του περάσματος από την Ζέα προς το εμπορικό λιμάνι.
Κατά τις Κυριακές ή κατά την διάρκεια άλλων εορτών και για όσες φορές βρίσκεται ελλιμενισμένη η ναυαρχίδα των Γάλλων, εξέρχεται η μουσική της και παίζει για αρκετές ώρες κυρίως το καλοκαίρι, αλλά και το χειμώνα όταν ο καιρός το επιτρέπει (όταν ο Αγγελόπουλος μας έδινε την περιγραφή του, ο Πειραιάς βρίσκονταν υπό την Γαλλική Κατοχή του Τινάν). Πρόκειται για πλεονεκτήματα μοναδικά για τη πόλη που κάνουν το Πάνθεον κορυφαίο τόπο περιπάτου, όχι μόνο για τους Πειραιώτες αλλά και για όσους ξένους ή έλληνες ελλιμενίζονται στο λιμάνι του Πειραιά. Μάλιστα δεν είναι λίγοι και οι Αθηναίοι που κατέρχονται με σκοπό το θέρος να αναπνεύσουν καθαρότερο και δροσερότερο αέρα.
Ένα μικρό ξύλινο καφενείο
Αναφορά για το πώς το Πάνθεον μετονομάστηκε σε Τερψιθέα, γίνεται από τον δημοσιογράφο Θεόδωρο Βελλιανίτη, ο οποίος γεννήθηκε στον Πειραιά το 1863. Αυτός ενθυμούμενος τις παιδικές του αναμνήσεις αναφέρει ότι όταν αποφασίσθηκε η διαμόρφωση του χώρου με δενδροφύτευση και διαμόρφωση κήπων, τότε απώλεσε την ονομασία «Πάνθεον» και έλαβε το όνομα «Τερψιθέα» το οποίο περίπου δηλώνει το ίδιο γεγονός. Δηλαδή τη θέα που σου δημιουργεί ευχαρίστηση.
Ο Βελλιανίτης σε αυτές τις αναμνήσεις του αναφέρει ότι στην Τερψιθέα (Πάνθεον) κάποιος Σουσάνας, εγκατέστησε ένα μικρό ξύλινο καφενείο, κατασκεύασε και ένα ξύλινο υπερυψωμένο περίπτερο που παιάνιζε μουσική τις Κυριακές, ενώ τις νύχτες εκεί καίγονταν και τα πρώτα πυροτεχνήματα, από τα ξένα πληρώματα, προκαλώντας εντύπωση στους κατοίκους του Πειραιά. Η περιοχή όλη φωτίζονταν με τη χρήση καιόμενης ρετσίνας αλλά γενικώς ήταν αραιοκατοικημένη. Κοντά στην Τερψιθέα από το 1840 και μετά, υπήρχαν σε χρήση οι εγκαταστάσεις των θαλασσίων λουτρών (στη σημερινή Πλατεία Κανάρη, στο Πασαλιμάνι), αλλά ο χώρος επειδή ο χώρος μπροστά από αυτά ήταν έρημος, όλοι σύχναζαν στην Τερψιθέα.
Επιπροσθέτως οι παράκτιοι δρόμοι της Φρεαττύδος δεν είχαν ανοιχτεί ακόμη, ενώ στην συνοικία της Τερψιθέας υπήρχαν μόνο η οικία του Βούλγαρη, η μεγάλη οικία του Μέρλιν, δύο σπίτια του Κοκονέζη και η οικία του πατέρα του Παύλου Νιρβάνα. Με εντολή της Βασίλισσας Αμαλίας και λίγο πριν την έξωση του Όθωνα, φυτεύονται στην Τερψιθέα τεράστια οζώδη δένδρα, που δημιουργούν μια δασική έκταση, εντός της οποίας υπάρχουν διαμορφωμένοι διάδρομοι από λουλούδια.
Η Πλατεία Βαρβάκη
Το 1870 στο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλεως Πειραιώς, η Πλατεία Τερψιθέας είναι επίσημα καταχωρημένη με το όνομα Πλατεία Βαρβάκη. Το 1878 κατασκευάζεται και ένα πανέμορφο σιντριβάνι από τον Ιωάννη Λαζαρίμο. Στο μεταξύ ο Βελλιανίτης φεύγει από τον Πειραιά και όταν επιστρέφει ξανά μετά από χρόνια τον βρίσκει αγνώριστο. Το 1883 βρίσκει την Πλατεία Τερψιθέας οριστικά διαμορφωμένη όπου συναντά και το σιντριβάνι του Ιωάννη Λαζαρίμου.
Πρόκειται πλέον για ολοκληρωμένους κήπους που βρίσκονται όμως εντός μιας έκτασης που πλησιάζει περισσότερο τον όρο της «Πλατείας» με παγκάκια, διαδρόμους, σκαλάκια, περίπτερα. Εκεί Πειραιώτες κάθε τάξεως και ηλικίας την κατακλύζουν κυριολεκτικώς και ειδικά τα βράδια που λαμβάνει τόνο κοσμικής κινήσεως. Η πάνω με την κάτω πλατεία ενώνονται με μαρμάρινα σκαλάκια, ακριβώς όπως συμβαίνει μέχρι και σήμερα στην Πλατεία Συντάγματος. Η μαρμάρινη αυτή κλίμακα υπήρχε επί της οδού Αιγέως, σημερινή 2ας Μεραρχίας. Από την κορυφή της μαρμάρινης κλίμακας, που ενώνει την Άνω με την κάτω πλατεία, διέρχεται ιππήλατος αρχικά και ατμήλατος αργότερα τροχιόδρομος (Τραμ).
Το 1893 σε εμφύτευση νέων δένδρων ανακαλύπτονται στην δυτική πλευρά (κάτω πλατεία) τα ίδια αρχαία υδραγωγεία που είχαν βρεθεί σαράντα ένα χρόνια νωρίτερα στην ανατολική πλευρά (άνω πλατεία). Αυτή την φορά επειδή αυτά τα υδραγωγεία ήταν άριστα διατηρημένα, πληρώθηκαν δια ύδατος και άρδευαν όλο τον κήπο, επιταχύνοντας την γρήγορη ανάπτυξή του. Με την διαμόρφωση των ανθοφόρων κήπων της, εμφανίστηκαν αναψυκτήρια.
Η Σχολή Ευελπίδων
Την εποχή εκείνη που η Σχολή Ευελπίδων βρίσκονταν στον Πειραιά, οι μαθητές της γυμνάζονταν τις πιο πολλές φορές σε ένα ξέφωτο που υπήρχε ανάμεσα στα δένδρα της. Στην Τερψιθέα γυμνάστηκε ως Εύελπις ο μετέπειτα Βασιλεύς Κωνσταντίνος καθώς και όλοι οι Αξιωματικοί της εποχής εκείνης, που αργότερα θα γίνουν γνωστοί στα πεδία των μαχών, της νεώτερης Ελληνικής ιστορίας. Εκ του περιστατικού της εκγύμνασης του ίδιου του Βασιλιά στην Πλατεία Τερψιθέας, η κεντρική λεωφόρος Σωκράτους, θα λάβει το όνομά του και θα μετονομασθεί σε «Διαδόχου» αρχικώς και «Βασιλέως Κωνσταντίνου» αργότερα.
Στην Τερψιθέα γυμνάστηκε και ένας Πειραιώτης Δήμαρχος που είχε διατελέσει Αξιωματικός προτού πολιτευτεί. Ο Δημοσθένης Σκυλίτσης!
Για την προστασία των κήπων που είχαν αναπτυχθεί, αποφασίσθηκε η περίφραξη του Κήπου με πλέγματα. Έτσι οι κήποι της Τερψιθέας έμειναν περιφραγμένοι για πολλά χρόνια, πράξη συνετή όπως αποδείχθηκε, αφού διασώθηκαν από την επερχόμενη Μικρασιατική καταστροφή του ’22, όταν όλοι οι δημόσιοι χώροι της πόλης, πλατείες και κήποι, κατελήφθησαν από τους πρόσφυγες, άλλοτε για σύντομο χρονικό διάστημα και άλλοτε για πολλά χρόνια όπως συνέβη με την Πλατεία Καραϊσκάκη.
«Η φύλαξις του πάρκου τίθεται εις την ευγενική φροντίδα των επισκεπτών»
Τα πλέγματα αυτά έφυγαν το 1937, επί Κυβερνήσεως Μεταξά, με μια σύντομη ανακοίνωση με την οποία «η φύλαξις του πάρκου τίθεται εις την ευγενική φροντίδα των επισκεπτών». Η ενέργεια αυτή καταδίκασε μέρος της πλατείας σε αφανισμό, αφού στην περίοδο της κατοχής που ακολούθησε, μέρος της καταστράφηκε για χρησιμοποίηση ξυλείας προς θέρμανση. Από τη μεταπολίτευση και μετά το ιστορικό της πλατείας Τερψιθέας είναι λίγο ή πολύ γνωστό. Τα σκαλάκια της 2ας Μεραρχίας θάφτηκαν επί επταετίας και βρίσκονται κάτω από την άσφαλτο εκεί ακριβώς που υπάρχουν σήμερα φανάρια.
Η Δευτέρας Μεραρχίας χώρισε την άλλοτε μια Πλατεία και προκάλεσε τη διαίρεση σε τέσσερις διαφορετικές που η καθεμία τραβάει σήμερα τη δική της πορεία…
*Προέδρου Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς
